psychological subjects lecture notes, Lecture notes of Psychology

Download psychological subjects lecture notes and more Lecture notes Psychology in PDF only on Docsity!

जयेश गणेश शिशंदे

(एम.ए., सेट)

सहाय्यक प्र ाध्यापक

एस.एन.डी.टी. महाविद्यालय , चचगेट

Module I – Introduction to the study of personality

• (^) व्य क्ति मत्त्व (Personality) हणजे काय म्?
• (^) मानवी स् वभावाशी ंबं %क्ति त मूलभूत गृहीतके (Basic assumptions

concerning human nature)

• (^) व्य क्ति मत्त्व क्ति द्धांताचे घटक (Components of Personality

Theories)

• (^) व्य क्ति मत्व क्ति द्धांतांचे मूल्यांकन करण्या ाठीचे निनकष (Criteria for

evaluating Personality Theories)

व्य क्ति मत्त्व

(Personality)

हणजे काय म्?

• (^) ग्रीक नाटकांमध्ये रोमन कलाकारांनी निवनिव% भूमिमके ाठी परिर%ान

केलेल्या नाट्यमय मुखवट्याला लॅ टिटन भाषेत Persona हणत म्.

• (^) जेव्हा मान शास्त्रज्ञ " व्य क्ति मत्त्व (Personality)" हा शब्द

• (^) येकानेप्रत् वैय क्ति क ंदभG बिबंदू पा ून व्य क्ति मत्त्व पा निहयामुळेल् ,

• (^) आयझेंक ( १९७० ) यांच्या मतानु ार , “ व्य ीचे चारिरयत्र् ,

वभाव स् , बुद्धिद्ध मत्ता , शरीरयष्टी , यांचे कमी – अक्ति % क आद्धि ण कायम स् वरूपाचे ंघटन जे घटक व्य ीचे त् यांच्या वातावरणाशी वैक्ति श ष्ट्यपू णG मायोजन निन%ाGरीत करते त् या व्य क्ति मत्त्व अ े म्हणतात”.

• गॉर्डG न ऑलपोटG ( १९६१ ) यांच्या मतानु ार , “ व्य ीचे

वैक्तिश ष्ट्यपू णG ( जGनशील ) वतGन व निवचार निन%ाGरिरत करणारे व्य ीतील मनोभौनितक ( शारीरिरक व मान क्ति क यांचे ंघटन ) ंरचनेचे गनितशील ( स्थि i र न लेले परिरवतGनशील ) ंघटन हणजे व्य म् क्ति मत्त्व होय”.

• (^) नॉमGन मन ( १९७२ ) यांच्या मते , “ व्य ीची शरीरयष्टी ,

गरजा , अद्धि भ रुची , अद्धि भ क्षमता , अद्धि भ वृत्ती , बौद्धिद्ध क ामर्थ्ययG व निनरनिनराळ्या क्ष मता यांचे वै क्तिश ष्ट्यपू णG ंघटन म् हणजे व्य क्ति मत्त्व होय”.

े ंच् ु प्रप् स्थि र्ड ू ऱ् व्य च् प्र व्य क्ति त्त् े म्

• (^) व्य क्ति मत्त्व हा कायमस्वरूपी गुणवै क्तिश ष्ट्ये (Traits) आद्धि ण

अनिrतीय लक्षणांचा (Unique Characteristics) नमुना आहे जो एखाद्या व्य ीच्या व तGनातील ातत्य (Consistency) आद्धि ण वतंत्र व्य स् क्ति वत्त् (Individuality) स्पष्ट करतो.

• गुणवैक्ति श ष्ट्ये (Traits) काही गटां ाठी बिक ंवा बं%

प्रजाती ाठी अनिrतीय बिकं वा म अ ू शकतात , परंतु त् यांचा नमुना एकमेकांमध्ये निवनिव%ता देखील दशGवतो.

• लक्षणे (Characteristics) हे एखाद्या व्य ीचे अनिrतीय

गुण (Qualities) अ तात ज् यात स् वभाव , शरीर आद्धि ण बुद्धिद्ध मत्ता या ारख्या गुण %माOचा मावेश अ तो.

• (^) व्य क्ति मत्व म् हणजे एकंदरीत ामाजिजक प्र भावाचा (Social

Impression) ंदभG देते जी व्य ी इतरांशी ंवाद ा%ताना व्य  करते.

त्व्य ीं ं ऱ् ुं े व्य क्ति त्त्े

1. वातंत्र्य स् Freedom - निन%ाGरवाद

Determinism

• (^) जर प्रत् येकाक र्ड े अंतगGत स् वातंत्र्य अ ेल तर , वतःचेस् निवचार , भावना व वतGन निनदzक्तिश त आद्धि ण निनयंनित्र त करण्याचे ामर्थ्ययG प्रत्येकात निकती प्र माणात आहे? निनणGय घेताना लोकांनी अनुभवलेल्या स् वातंत्र्याची व्य क्ति निनष्ठ भावना निकतपत वै% आहे? यांचे त् व तGन अंशतः बिकंवा पूणGपणे त् यांच्या जाणीवपू वGक जागृत क्षेत्राबाहेर (Conscious Recognition) अ लेल्या घटकां rारे प्रत् यक्षात निकती प्रमाणात निन%ाGरिरत केले जाते?
• रॉज G हणाले की म् " माण ात फ यंत्राची वै क्तिश ष्ट्ये न तात. तो केवळ अबो% हेतूंच्या बं %नात न तो , तो स् वत : ला निनमाGण करण्याच्या प्र निwयेत अ तो आद्धि ण आपल्या जीवनात अ थG निनमाGण करतो आद्धि ण व्य क्ति परक स् वातंत्र्याला एक आयाम मूतG रूप देतो. “
• कस्किस् नर यांनी अ े प्र नितपादन केले की “जे वतGन स्पष्ट करण्यापलीक र्ड े जाते तेव्हा आपण त् या व तGनाला स् वायत्त (Autonomous) मनुष्य निनणGय म् हणून मोकळे होतो. ज ज े आपण अज्ञानातून पुढे जातो त त े आपण त् या प्रत् येक स् वायत्त निनणGयाला नष्ट करत जातो”.
• (^) हणजेच मानवी वम् तGन अबो% हेतू , बाह्य मजबुतीकरण , प्रारं द्धिभ क अनुभव , शारीरिरक प्र निwया , अनुवांक्ति श क घटक , ांस्कृ नितक प्र भावां rारे निन%ाGरिरत केले जाऊ शकते.

2. तकG शुद्धता Rationality - तकG हीनता

Irrationality

• (^) मानव हे प्र ामुख्याने त कGशुद्ध प्र ाणी आहेत जे त् यांचे व तGन तकाGrारे

निनदzक्ति श त करतात निक ते मुख्यतः त कGहीन शीं rारे निनदzक्ति श त आहेत.

आपल्या त कG शी आपल्या दैनं टिदन वतGनावर प्र भाव पा र्ड ण्या

• केली (1963) यांनी तकG शुद्ध प्र निwयांवर जोर टिदला ज् याचा इतर

एक " वैज्ञा निनक " आहे - ज ेकी , मानवी वतGन मजून घेण्या ाठी

बौद्धिद्ध क प्र निwया वाGत महत्वाच्या अ तात.

• फ्रॉइ र्ड चा मनोगनितक (Pychodynamic) क्ति द्धांत या मताच्या

निwयाकलपांची आवश्यक अचेतना (essential

unconsciousness of mental activities).

आत्म मान न् (Self-Esteem) हा मनात निनर्विवं वादपणे वG गोष्टी

4. ंनिव%ानवाद Constitutionalism -

पयाGवरणवाद Environmentalism

• " निन गG (nature) vs पुष्टी (nurture)" प्रश्न - " यालाज्

परिरणाम आहे आद्धि ण पयाGवरणाचा परिरणाम निकती आहे?

• (^) निहप्पो wे ट् आद्धि ण गॅलेन हे दोन प्र ाचीन ग्र ीक वैद्य - एखाद्या व्य ीच्या

चार शारीरिरक Tव्य ांच्या ( र , कफ , निपवळे निपत्त , काळे निपत्त )

अनिrतीय ंतुलनामुळे व्य ीचा स् वभाव तयार होतो. याव्य नितरिर.

Cattell आद्धिण Eysenck rारे प्र गत दृष्ट ीकोन मूलभूत

व्य क्ति मत्व वै क्तिश ष्ट्यांच्या निवका ामध्ये अनुवां क्तिश क पूवGस्थि i ती आद्धि ण

• (^) वॉट नने अद्धि भ ं%ान म् हणजे कं निर्ड शबिनं ग बिकंवा क्तिश कण्याच्या मूलभूत

प्र निwयेवर टिदलेला भर मानवी वतGनाला आकार देण्यामध्ये

पयाGवरणाचे अक्ति % क महत्त्व आहे या मूलभूत तत्त्वावर आ %ारिरत आहे.

कारण ही एक मनोवैज्ञा निनक प्र निwया आहे ज् या rारे भोवतालचे

वातावरण आपले वतGन तयार करते.

5. परिरवतGनशीलता Changeability -

अपरिरवतGनीयता Unchangeability

• (^) व्य क्ति मत्त्वाच्या बहुतेक व्य ाख्या जीवनाच्या इ नितहा ावर बिकं वा

निवका ावर ताण देतात. पण व्य क्ति मत्त्वात निकती मूलभूत बदल आयुष्यभर घ र्ड ू शकतात , या प्रश्न ाचे निनराकरण परिरवतGनशीलता - अपरिरवतGनीयता गृहीतक करते.

• एरिरक् न – जीवन हे तत बदलत अ ते यावर जोर देऊन ते अ े हणतात म् निक , व्य  नाीं निवका ाच्या टप्प्यांतून जाणे आवश्यक आहे , यावेळी लोक प्रत् येक त् निवक्ति श ष्ट मनो ामाजिजक ंकटांचे निनराकरण ज् या पद्धतीने करतात त् यावर अवलंबून , यांचा व्य त् क्ति मत्व निवका अनुकूल बिकं वा प्र नितकूल टिदशेने पुढे जाईल.
• (^) फ्रॉई र्ड ने बालपणातील अनुभवांrारे निनद्धि त केलेली व्य ीं ची मूलभूत

वभाववृत्ती स् रचना द शGनिवली. वरवरचे वतGन बदल आयुष्यभर घ र्ड त अ ताना , अंतर्वि नं निहत मूलभूत स् वभाववृत्ती रचना मोठ्या प्र माणात अपरिरवर्वि तं त राहते. फ्रॉई र्ड च्या मते , व्य क्ति मत्त्वात महत्त्वपू णG बदल केवळ मोठ्या कष्टाने आ द्धिण नंतर केवळ मनोनिवश्ले षणात्मक थेरपीच्या दी घG आद्धि ण अनेकदा वेदनादायक प्र निwयेrारेच ाध्य करता येतो.

7. निwयता Proactivity - प्र नितनिwयता

Reactivity

• लोक स् वतःचे व तGन आंतरिरकरिरयात् निनमाGण करतात का? निक यांचे व त् तGन केवळ बाह्य उत्तेजनांना प्र नित ादांची माक्ति ल का आहे? मनुष्याच्या निwय दृ निष्ट कोनाच्या केंTiानी अ ा निवश्व ा आहे की , वG वतGनाचे स्त्र ोत व्य ीमध्येच अ तात. लोक प्र नितनिwया देण्याऐवजी एखादे व तGन करतात (People act rather than react). दु रीकर्ड े प्र नितनिwयात्मक स्थिi तीमध्ये , व्य ी अंतगGतपणे यांच्या कृतींना कारणीभूत न त् तात ; ते फ बाहेरील शीं वर प्र नितनिwया देतात. वतGनाची वास्त निवक कारणे व्य ी ाठी पूणGपणे बाह्य म् हणून पा निहली जातात.
• मॅस्लोने मानवतेचा पुढील निwय दृ निष्ट कोन मांर्ड ला : " माण ाचे भनिवय त् याच्याष् आत दर्ड ले आहे , ध्याच्या क्ष णी ते ग नितमानपणे निwय आहे ". यावर निवश्व ा ठेवणाऱ्या व्य ीशास्त्रज्ञांना वाटते की ते त् यांच्या स् वतःच्या कृती कशा ुरू आद्धि ण निनयंनित्र त करतात हे ते याrारे स्पष्ट करू शकतात.
• प्र नितनिwयात्मक स्थिi ती क स्किस् नरने स्पष्ट पणे व्य  केली आहे : " मानवी शरीरात काय घर्ड त आहे याचा कोणताही निहशेब नाही. यावर निवश्व ा ठेवणाऱ्या शास्त्रज्ञांनी अ े गृहीत %रले आहे की मानवी वतGनाचे स्त्र ोत हे वातावरण आहे यामध्ये ते उद्भवते ज्.

8. मस्थिi ती Homeostasis -

द्धिभ न्न स्थिi ती Heterostasis

• (^) तणाव कमी करण्या ाठी आद्धि ण आंतरिरक मतोल राखण्या ाठी व्य ी प्रामुख्याने बिकं वा फ प्रे रिरत (motivated) अ तात का? निक यांची मूळ त् प्रेरणा निवका (growth), उत्तेजना शो % (stimulus seeking) आद्धि ण आत्म - वास्त निवकतेकर्ड े (self-actualization) निनदzक्तिश त आहे का? या प्रश्न ांच्या आ %ारावर म् हणजेच हो मिमओस्टॅ क्ति - हेटरोस्टॅ क्ति परिरमाण मूलभूतपणे मानवी प्रे रणेशी ंबंक्ति % त आहे.
• (^) बुहलरने म् हटल्याप्रमाणे : व्य क्ति मत्त्वाची वै क्तिश ष्ट्ये अध्यायानातून प्र ाप्त केली जातात , यामध्ये नेहमी प्र चोदनेचे म् हणजे ज् drive चे घटक ( उदा. भूक ) आद्धि ण मजबुतीकरण म् हणजे reinforcement ( उदा. अन्न ) यांच्यातील ंबं% मानिवष्ट अ तो. मस्थि i ती प्रे रक आ %ारा (Homeostasis motivational basis) क्तिश वाय व्य क्ति मत्व निवका अशक्य आहे.
• (^) मॅस्लो आ द्धिण रॉज G नु ार - माणू फ प्रचोदना कमी करून जगत नाही. तणाव कमी करण्याच्या टिदशेने त् यांचे व तGन निनदzक्तिश त करण्याऐवजी , मनुष्य वभावाने स् , तत नवीन उत्तेजना आ द्धिण आत्म - पूतGते ाठी आव्हानात्मक ं %ी शो%तो. या मूळ प्रे रक प्र वृत्तीमुळे व्य क्ति मत्व निवका होतो.

व्य क्ति मत्त्व क्ति द्धांताचे घटक

(Components of Personality Theories)

• (^) आपण पानिहले आहे की क्ति द्धांताची मुख्य मूलभूत (basic) कायz हणजे म्

1. व्य क्ति मत्व रचना Personality structure

2. प्रेरणा Motivation

3. व्य क्ति मत्व निवका Personality development

4. मानक्ति क रोगनिनदानशास्त्र Psychopathology

5. मानक्ति क आरोग्य Psychological Health

6. उपचारात्मक हस्तक्षेपा rारे व्य क्ति मत्व बदल Personality

change via therapeutic intervention

1. व्य क्ति मत्त्व रचना

Personality structure

• (^) मनुष्य निवनिव% परिरस्थि i तीत आद्धि ण तत स् वतः चे वेगवेगळे व तGन प्र द र्शिशं त करतात , यातील काही त् स्थिi र झालेल्या क्तिच रiायी वैक्ति श ष्ट्यांच्या ंदभाGतून आपल्याला अनेक व्य क्ति मत्त्व क्ति द्धांत त् यातील ंरचनात्मक ंकल्पना (structural concepts) मजावून ांगतात. या ंकल्पना मान क्ति क जीवनाच्या मूलभूत बां %णीचे प्र नितनिनक्ति % व करतातत्. या अथाGने ते नै र्विगं क निवज्ञ ानातील अणू आ द्धिण पेशी या ारख्या ंकल्पनांशी जरी जो र्ड लेले अ ले तरी , ंरचनात्मक ंकल्पना निन गाGत पूणGपणे काल्प निनक आहेत. मेंदूतील न् यूरॉन् प्रमाणे त् यांचे मूक्ष् निनरीक्षण करता येत नाही.
• (^) ंरचनात्मक ंकल्पनेच्या वाGत लोकनिप्र य उदाहरणांपैकी एक म् हणजे एक गुण निवशेष (trait) होय. व्य क्ति मत्व गुण निवशेष हणजे म् निवनिव% परिरस्थिi तींमध्ये निवक्तिश ष्ट प्र कारे वागण्याचा स् वभाव. जेव्हा काहीजण इतर लोकांच्या स्थिi र गुणनिवशेषांबद्दल मत मांर्ड तात , तेव्हा ते तेथे ामान्य माण ाची ंकल्पना वापरतात. प्रामा द्धिण कपणा , ंवेदनशीलता आ द्धिण द्धिभ त्रेपणा ही गुण निवशेषांची काही उदाहरणे आहेत. गॉर्डG न ऑलपोटG , रेमंर्ड काना आद्धि ण हॅन् आय ेंक , हे तीन आघार्ड ीचे शास्त्रज्ञ गुण निवशेष ंकल्पनेला दुजोरा देतात. व्य क्ति मत्त्वाची रचना ही व तGणुकीला अ%ोरेखिखत करणाऱ् या काल्प निनक स् वभावाच्या गुण निवशेषांचे ंघटन आहे.
• (^) निवश्ले षणाच्या व्य ापक स् तरावर , व्य क्ति मत्त्वाच्या ंरचनेचे वणGन हे “प्रकार (type)” ंकल्पनेच्या दृष्ट ीने देखील केले जाऊ शकते. व्य क्ति मत्वाचा प्र कार म् हणजे अनेक द्धिभ न्न व खं निर्ड त गुणनिवशेषांच्या मूहाचा ंदभG. लोकांमध्ये एक बिकं वा दु ऱ् या प्रमाणात अनेक गुण %मG अ ू शकतात , परंतु त् यांचे ामान्यतः निवक्ति श ष्ट प्र कार म् हणून व णGन केले जाते. उदाहरणाथG. कालG युंग यांनी अ ेमानले की लोक दोन स् वतंत्र श्रे णींमध्ये येतात : अंतमुGख आद्धि ण बनिहमुGख. या दृ निष्ट कोनातून , एक व्य ी एकतर या बिकंवा या गातात मो त् र्ड ते.